Wal grenlandzki
| Balaena mysticetus[1] | |||||
| Linnaeus, 1758[2] | |||||
 Wale grenlandzkie z lotu ptaka | |||||
| Systematyka | |||||
| Domena | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| Królestwo | |||||
| Typ | |||||
| Podtyp | |||||
| Gromada | |||||
| Podgromada | |||||
| Infragromada | |||||
| Rząd | |||||
| Podrząd | |||||
| Infrarząd | |||||
| Parvordo | |||||
| Rodzina | |||||
| Rodzaj | |||||
| Gatunek |
wal grenlandzki | ||||
| |||||
| Kategoria zagrożenia (CKGZ)[13] | |||||
 | |||||
| Zasięg występowania | |||||
| |||||
Wal grenlandzki[14], wieloryb grenlandzki[15] (Balaena mysticetus) – gatunek ssaka łożyskowego z rodziny walowatych (Balaenidae), występujący w morzach arktycznych i subarktycznych. Jedyny współczesny przedstawiciel swego rodzaju. Osiąga do 20 m długości, może ważyć do 100 ton. Znaczną część jego ciała stanowi wielka głowa o wygiętych ustach, kryjących długie do 5 m fiszbiny, których używa do odflitrowywania z wody niewielkiej zdobyczy, jak skorupiaki czy ryby. Nie ma płetwy grzbietowej, a siły napędowej dostarcza mu płetwa ogonowa. Świetnie nurkuje. Rozmnaża się bardzo powoli, ciąża trwa 13–14 miesięcy, a zwykle samica rodzi młode raz na kilka lat. Może żyć blisko półtora wieku. W przeszłości był obiektem intensywnych polowań.
Budowa
[edytuj | edytuj kod]
Wale grenlandzkie osiągają ogromne rozmiary. Długość ciała samców wynosi około 18 m, samic około 20 m. Masa ciała sięga około 100 ton. Przerastają tym samym innych członków swej rodziny, jako że waleń biskajski czy południowy dorastają 16 m, a waleń japoński przerastać je może o kolejny metr[16]. Ewolucji gigantyzmu u walowatych poświęcono osobne prace naukowe. Wśród przyczyn uwzględniano zmiany klimatyczne, sprzyjające obfitości pokarmu, oraz ochronę przed drapieżnikami[17]. Wydaje się, że gigantyzm wykształcił się niezależnie w liniach wala i walenia. W przeciwieństwie do wcześniejszych wielkich przodków współczesnego walenia wal swoje gigantyczne rozmiary osiągnął później, około 3 milionów lat temu, dzięki zasiedleniu bogatych w pokarm wód arktycznych[18]. Obecnie to właśnie dostępność pokarmu wydaje się czynnikiem ograniczającym dalszy wzrost rozmiarów ciała filtratorów[19].
Podskórna warstwa tłuszczu może być gruba na 42 cm. Izoluje ona zwierzę od zimna pośród lodów Arktyki[16].
Zwierzę to ma masywne, dość okrągłe ciało z olbrzymią głową. Może ona mieć długość jednej trzeciej całego ciała[16], a więc istotnie więcej niż w przypadku innych fiszbinowców[20]. Wieloryby grenlandzkie potrafią głową przebijać lód o grubości nawet 60 cm[21]. Ważący niecałe 3 kg mózg zajmuje od 35 do 41% swojej jamy ciała, resztę zajmuje sieć dziwna. W przeciwieństwie do zębowców wal grenlandzki zachował zmysł węchu. Ma skomplikowanej budowy opuszkę węchową i zachował 51% genów odpowiedzialnych za wykrywanie zapachów[22].
Wielki pysk jest istotnie zakrzywiony[20]. Oczy leżą nad ustami[16]. W tylnej części głowy walowatych znajduje się parzyste nozdrze[20]. Jest ono przedzielone i skierowane nieco bocznie. Wal potrafi wysmarkiwać z niego fontannę wody o kształcie litery V, wysoką na 5 m[16]. Wal tym różni się od walenia, że nie ma na pysku modzelowatości (callosities)[20]. Kości szczękowa i przedszczękowa są długie, towarzyszy im wysoka, wygięta żuchwa. W jamie ustnej znajdują się stanowiące charakterystyczną cechę fiszbinowców fiszbiny, od których bierze się nazwa całej grupy. Są to zbudowane z keratyny zwieszające się po obu stronach podniebienia płyty służące filtracji pokarmu, zastępujące obecne u przodków wielorybów zęby. U walowatych fiszbiny są szczególnie długie, nie dorównują im fiszbiny innych rodzin fiszbinowców, co przekłada się również na wysokość głowy[20]. Wal grenlandzki ma najdłuższe fiszbiny spośród wszystkich fiszbinowców, sięgają one bowiem długości 5 m[16], podczas gdy u walenia mają zazwyczaj 3 m[20]. Liczba ich wynosi między 230 a 360. Kolor mają szary do czarnego, są szczeciniaste[16]. Funkcją ich jest odfiltrowywanie niewielkiej zdobyczy z wody[20].
Płetwy grzbietowej nie ma[16]. Główną siłą napędową walowatych jest płetwa ogonowa[20], u wala grenlandzkiego bardzo duża, szerokości nawet do 6 m. Dobrze rozwinięte ma on też płetwy z przekształconych przednich kończyn (flippers)[16].
Systematyka
[edytuj | edytuj kod]Gatunek po raz pierwszy zgodnie z zasadami nazewnictwa binominalnego opisał w 1758 roku szwedzki przyrodnik Karol Linneusz, nadając mu nazwę Balæna Mysticetus. Opis ukazał się w 1758 roku w jego dziele Systema Naturae[2]. Holotyp pochodził z Morza Grenlandzkiego (oryg. łac. Habitat in Oceano Groenlandico[2])[23]. Holotyp nie istniał fizycznie, Linneusz swój opis oparł na opowieściach wielorybników i innych autorów[24]. Jedyny żyjący współcześnie przedstawiciel rodzaju wal[14] (Balaena)[23][16][25] zawierającego kilka gatunków wymarłych, jak Balaena ricei, Balaena montalionis[18].
Bisconti i inni w 2021 roku zaprezentowali następujący kladogram[18] (uproszczono):
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
- Balaena: łac. balaena „wieloryb”, od gr. φαλαινα phalaina „wieloryb”[26].
- mysticetus: gr. μυστις mustis, μυστιδος mustidos „wtajemniczona, mistyczka”, od μυστης mustēs „mista, wtajemniczony w misteria”, od μυεω mueō „wtajemniczyć w misteria”, od μυω muō „zamykać oczy”[27]; κητος kētos „waleń”[28].
Rozmieszczenie geograficzne
[edytuj | edytuj kod]Wal grenlandzki występuje w okołobiegunowych wodach północnego Oceanu Atlantyckiego (północno-wschodnia Kanada–zachodnia Grenlandia i wschodnie Morze Grenlandzkie, Svalbard, Morze Barentsa i Morze Karskie) oraz północny Ocean Spokojny (Morze Beringa – Morze Czukockie – Morze Beauforta i Morze Ochockie)[25].
Tryb życia
[edytuj | edytuj kod]
Zwierzę wiedzie powolny, wodny tryb życia. Potrafi jednak uderzać w wodę płetwami, wystawiać głowę ponad powierzchnię (Spy hopping[16], być może wypatrując zagrożeń[20]) czy nawet wyskakiwać swym ciężkim ciałem ponad powierzchnię (breaching). Wal świetnie nurkuje, mimo że woli pozostawać przy powierzchni, zanurzając się najczęściej na głębokość zaledwie 16 m. Istnieją jednak doniesienia o nurkowaniu nawet do 352 m. Ssak potrafi przebywać pod wodą do godziny. Umie pływać pod arktycznym lodem, a nawet rozbijać głową lód cieńszy niż 60 cm. Zimą przebywa w cieplejszych, bardziej południowych rejonach, latem zamieszkuje chłodne. Dziennie potrafi przebyć 200 km. Podczas podróży korzysta z podskórnego tłuszczu zmagazynowanego podczas odżywiania się. W jednym miejscu pozostaje od 3 do 6 tygodni. Czas przebywania danych osobników w konkretnym miejscu zależy od ich płci i wieku[16].
Cykl życiowy
[edytuj | edytuj kod]Wal grenlandzki przystępuje do rozrodu zwykle późną zimą i wczesną wiosną, aczkolwiek aktywność seksualną obserwowano u tego gatunku przez cały rok[16]. U walowatych samce konkurują o samice, tworząc grupy, w których wiele samców walczy o dostęp do jednej czy dwu samic[20], u wala zwykle jednej[16]. Występuje też konkurencja nasienia[20].
W następstwie współżycia samica zachodzi w ciążę trwającą od 13 do 14 miesięcy. Poród najczęściej odbywa się wiosną, w maju. Noworodek osiąga od 470 do 500 cm długości. Po roku mierzy już średnio 820 cm. Dojrzałość płciową osiąga, mierząc 12–13 metrów w przypadku płci męskiej i 13–13,5 u samic[16].
Autorów opisu w Handbook of the Mammals of the World zadziwia długowieczność zwierzęcia[16], aczkolwiek dokładny wiek konkretnego osobnika jest trudny do oceny. W 1980 i w 2007 roku odłowiono martwe osobniki z tkwiącymi w ciałach resztkami używanej dawno temu broni, wyprodukowanej między 1879 a 1885 rokiem. Najstarszy znany samiec oceniony został na 145 lat, samica natomiast na 133 lata[20]. Inną metodą używaną do oceny wieku wali jest racemizacja kwasu asparaginowego w siatkówce oka[16]. Jest to stosowana także w archeologii i geochemii metoda szacowania wieku na podstawie pojawiania się enancjomeru D kwasu asparaginowego z budującego białka izomeru L[29]. W przypadku oceny wieku waleni analizie poddaje się siatkówkę oka[16], tempo racemizacji określając dzięki badaniom pęcherzyków jajnikowych bądź fiszbinów[30]. W ten sposób wiek najstarszego samca oszacowano na 145 lat, najstarszej samicy zaś na 88 lat[16].
Ekologia
[edytuj | edytuj kod]
Siedliskiem wala grenlandzkiego są północne oceany pokryte lodem pakowym, gdzie nie docierają drapieżne orki, natomiast produktywność jest znaczna i pociąga za sobą obfitość zooplanktonu. W lecie zwierzęta te trzymają się często stoków kontynentalnych, podczas gdy jesienią zasiedlają płytsze wody szelfowe[16].
Jak inne fiszbinowce, wal grenlandzki jest filtratorem i jak inne walowate preferuje skim-feeding[20]. Żywić się może na powierzchni wody, w jej kolumnie bądź w okolicach dna. Potrafi ułożyć się bokiem przy powierzchni wody i wciągać zawartość. Może też nurkować po głębiej żyjącą zdobycz, przebywając pod wodą od 5 do 15 min. Niekiedy poluje w grupie liczącej do kilkunastu osobników. Wal grenlandzki konsumuje urozmaicony pokarm, najczęściej jednak spożywa widłonogi Calanus i kryle Euphasiidae. W niektórych zbadanych żołądkach przeważały obunogi Gammaridae i krewetki Mysidae[16].
Zagrożenia i ochrona
[edytuj | edytuj kod]W Czerwonej księdze gatunków zagrożonych Międzynarodowej Unii Ochrony Przyrody i Jej Zasobów został zaliczony do kategorii LC (ang. least concern „najmniejszej troski”)[13]. Całkowitą liczebność szacuje się na 24 000 osobników. Większość z nich należy do populacji zamieszkującej Morza Ochockie, Czukockie i Beringa[16].
W przeszłości głównym zagrożeniem dla gatunku były polowania, rozpoczęte w XVII wieku[16].
W podskórnym tłuszczu gromadzą się zanieczyszczenia, jak polibromowane difenyloetery, które jednak osiągają wedle badań z Alaski niewielkie stężenie[31].
Uwagi
[edytuj | edytuj kod]Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ Balaena mysticetus, [w:] Integrated Taxonomic Information System (ang.).
- ↑ a b c C. Linnaeus: Systema naturae per regna tria naturae: secundum classes, ordines, genera, species, cum characteribus, differentiis, synonymis, locis. Wyd. 10. T. 1. Holmiae: Impensis Direct. Laurentii Salvii, 1758, s. 75. (łac.).
- ↑ R. Kerr: The animal kingdom, or zoological system, of the celebrated Sir Charles Linnæus. containing a complete systematic description, arrangement, and nomenclature, of all the known species and varieties of the mammalia, or animals which give suck to their young. Class I, Mammalia. Edinburgh: A. Strahan, and T. Cadell, London, and W. Creech, 1792, s. 356. (ang.).
- ↑ R.-P. Lesson: Histoire naturelle générale et particulière des mammifères et des oiseaux décoverts depuis 1788 jusqu’a nos jours. Cz. 1: Cétacés. 1828, s. 394, 442. (fr.).
- ↑ S.D.W.. The mammals of Britain systematically arranged. „The Analyst”. 4, s. 71, 1836. (ang.).
- ↑ H. Schlegel: Abhandlungen aus dem Gebiete der Zoologie und vergleichenden Anatomie. Leiden: A. Arnz & comp, 1841, s. 36. (niem.).
- ↑ S. Nilsson: Skandinavisk fauna. Första delen: Däggdjurn. Andra omarbetade upplagan. Lund: C.W. K. Gleerup, 1847, s. 643. (szw.).
- ↑ W. Lilljeborg. On two subfossil whales discovered in Sweden. „Nova Acta Regiae Societatis Scientiarum Upsaliensis”. Seriei tertiae. 6 (2), s. 35, 1867. (ang.).
- ↑ J.E. Gray: Catalogue of seals and whales in the British museum. Supplement. London: The Trustees, 1871, s. 44. (ang.).
- ↑ W.H. Dall: Catalogue of the Cetacea of the North Pacific Ocean. W: Ch.M. Scammon: The marine mammals of the north-western coast of North America described and illustrated together with an account of the American whale-fishery. San Francisco: J.H. Carmany, 1874, s. 305. (ang.).
- ↑ A.W. Malm. Skelettdelar af hval insamlade under expeditionen med vega 1778–1880. „Bihang till Kongliga Svenska Vetenskampsacademien Handlingar”. 8 (4), s. 37, 1881. (szw.).
- ↑ É.L. Trouessart: Catalogus mammalium tam viventium quam fossilium. Cz. 3: Quinquennale supplementum anno 1904. Berolini: Friedländer, 1904, s. 787. (łac.).
- ↑ a b J.G. Cooke & R. Reeves, Balaena mysticetus, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species 2018, wersja 2022-1 [dostęp 2022-08-21] (ang.).
- ↑ a b W. Cichocki, A. Ważna, J. Cichocki, E. Rajska-Jurgiel, A. Jasiński & W. Bogdanowicz: Polskie nazewnictwo ssaków świata. Warszawa: Muzeum i Instytut Zoologii PAN, 2015, s. 186. ISBN 978-83-88147-15-9. (pol. • ang.).
- ↑ K. Kowalski (red.), A. Krzanowski, H. Kubiak, B. Rzebik-Kowalska & L. Sych: Ssaki. Wyd. IV. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1991, s. 409, seria: Mały słownik zoologiczny. ISBN 83-214-0637-8.
- ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t u v w 4. Bowhead Whale, s. 212-213 w: B.E. Curry, R.I. Brownell jr., Family Balaenidae (Right and Bowhead Whales), [w:] D.E. Wilson, R.A. Mittermeier, Handbook of the Mammals of the World, cz. 4 Sea Mammals, Barcelona: Lynx Edicions, 2014, s. 186-213, ISBN 978-84-96553-93-4 (ang.).
- ↑ Graham J. Slater, Jeremy A. Goldbogen, Nicholas D. Pyenson, Independent evolution of baleen whale gigantism linked to Plio-Pleistocene ocean dynamics, „Proceedings of the Royal Society B: Biological Sciences”, 284 (1855), 2017, s. 20170546 (ang.).
- ↑ a b c Michelangelo Bisconti, Luca Pellegrino, Giorgio Carnevale, Evolution of gigantism in right and bowhead whales (Cetacea: Mysticeti: Balaenidae), „Biological Journal of the Linnean Society”, 134 (2), 2021, s. 498-524 (ang.).
- ↑ Goldbogen JA i inni, Why whales are big but not bigger: physiological drivers and ecological limits in the age of ocean giants, „Science”, 366, 2019, s. 1367–1372 (ang.).
- ↑ a b c d e f g h i j k l m B.E. Curry, R.I. Brownell jr., Family Balaenidae (Right and Bowhead Whales), [w:] D.E. Wilson, R.A. Mittermeier, Handbook of the Mammals of the World, cz. 4 Sea Mammals, Barcelona: Lynx Edicions, 2014, s. 186-213, ISBN 978-84-96553-93-4 (ang.).
- ↑ WWF – Bowhead Whale
- ↑ J.G.M. Thewissen i inni, Olfaction and brain size in the bowhead whale (Balaena mysticetus), „Marine Mammal Science”, 27 (2), 2011, s. 282-294, DOI: 10.1111/j.1748-7692.2010.00406.x (ang.).
- ↑ a b D.E. Wilson & D.M. Reeder (redaktorzy): Species Balaena mysticetus. [w:] Mammal Species of the World. A Taxonomic and Geographic Reference (Wyd. 3) [on-line]. Johns Hopkins University Press, 2005. [dostęp 2022-08-21].
- ↑ P. Hershkovitz. Catalog of Living Whales. „Bulletin of the United States National Museum”. 246, s. 194, 1966. (ang.).
- ↑ a b C.J. Burgin, D.E. Wilson, R.A. Mittermeier, A.B. Rylands, T.E. Lacher & W. Sechrest: Illustrated Checklist of the Mammals of the World. Cz. 2: Eulipotyphla to Carnivora. Barcelona: Lynx Edicions, 2020, s. 280. ISBN 978-84-16728-35-0. (ang.).
- ↑ T.S. Palmer. Index Generum Mammalium: a List of the Genera and Families of Mammals. „North American Fauna”. 23, s. 131, 1904. (ang.).
- ↑ Jaeger 1944 ↓, s. 142.
- ↑ Jaeger 1944 ↓, s. 45.
- ↑ M.J. Collins, E.R. Waite, A.C.T. Van Duin, Predicting protein decomposition: the case of aspartic–acid racemization kinetics, „Philosophical Transactions of the Royal Society of London. Series B. Biological Sciences”, 354 (1379), 1999, s. 51-64, DOI: 10.1098/rstb.1999.0359, PMID: 10091247, PMCID: PMC1692455 (ang.).
- ↑ Cheryl Rosa i inni, Age estimates based on aspartic acid racemization for bowhead whales (Balaena mysticetus) harvested in 1998–2000 and the relationship between racemization rate and body temperature, „Marine Mammal Science”, 29 (3), 2013, s. 424-445, DOI: 10.1111/j.1748-7692.2012.00593.x (ang.).
- ↑ Jennie L. Bolton i inni, Multi-year assessment (2006–2015) of persistent organic pollutant concentrations in blubber and muscle from Western Arctic bowhead whales (Balaena mysticetus), North Slope, Alaska., „Marine Pollution Bulletin”, 151, 2020, s. 110857 (ang.).
Bibliografia
[edytuj | edytuj kod]- Edmund C. Jaeger, Source-book of biological names and terms, wyd. 1, Springfield: Charles C. Thomas, 1944, s. 1–256, OCLC 637083062 (ang.).